Thiên kiến nhận thức (Cognitive Bias)

Thiên kiến nhận thức là một lỗi có hệ thống trong suy nghĩ, xảy ra khi chúng ta xử lý và diễn giải thông tin trong thế giới xung quanh, ảnh hưởng đến các quyết định và phán đoán được đưa ra.

April 27, 2024

· Updated January 04, 2025

6 min read

Psychology

Bạn đã từng chạy nhanh hơn về nhà vào buổi tối khi vô tình nghe một tiếng động nhỏ ở sau lưng chưa? Bạn đã từng cố chấp để đi tìm những bằng chứng thuyết phục cho ý kiến hay góc nhìn của mình không, dẫu cho bạn hoàn toàn biết rằng bản thân đang sai? Hoặc bạn đã bao giờ tin rằng bản thân có một thế mạnh đặc biệt, vượt trội hơn so với người khác chưa?... Nếu có thì bạn đang bị ảnh hưởng bởi thiên kiến nhận thức đấy!

Não bộ là một cỗ máy xử lý thông tin cực kỳ phức tạp và mạnh mẽ, tuy nhiên nó vẫn có một giới hạn nhất định để xử lý thông tin, dữ liệu được chúng ta tiếp nhận mỗi ngày trong cuộc sống thường nhật. Nhằm đơn giản hoá và giảm thiểu nỗ lực tinh thần, thiên kiến nhận thức là “lối tắt” để con người đưa ra những quyết định, phán đoán nhanh hơn nhưng lại kém chính xác.

Thuật ngữ Thiên kiến nhận thức được công bố lần đầu bởi Amos Tversky và Daniel Kahneman vào năm 1974, sau đó đã phát triển thành một khía cạnh tâm lý quan trọng bởi mức độ ảnh hưởng đến hành vi và quyết định của con người trong nhiều lĩnh vực của cuộc sống (kinh tế học hành vi, giáo dục, kinh doanh, tài chính,…)

Ai trong chúng ta cũng đều ít nhiều ảnh hưởng bởi những loại thiên kiến nhận thức nhất định, bởi hiện nay có khoảng 170 loại thiên kiến nhận thức khác nhau mà ^^! Điều quan trọng đó là chúng ta cần nhận diện sớm về chúng, ít nhất là một phần quan trọng và tiêu biểu để có thể suy nghĩ, đánh giá và ra quyết định một cách chính xác hơn.

Trong UX Design, khi mà mọi sản phẩm thiết kế đều lấy con người làm trung tâm thì lại rắc rối lại không chỉ đến từ mỗi người dùng, mà còn ở bản thân designer.

Khi designer không nhận thức rằng bản thân đang bị thiên kiến nào chi phối đến góc nhìn, quyết định và ý kiến của bản thân cũng như không chú ý đến ý kiến của những đồng nghiệp khác cũng bị ảnh hưởng tương tự thì sẽ vô tình khiến cho sản phẩm thiết kế đi sai hướng, gây ra nhiều hậu quả về sau. Tự nhận thức và luôn tìm kiếm các thông tin khách quan có thể sẽ giúp bản thân mỗi designer hạn chế những sai lầm tương tự.

Bên cạnh đó, khía cạnh người dùng lại không kém phần quan trọng, thay vì cố gắng giúp người dùng nhận diện các thiên kiến (gần như rất khó) thì khi designer hiểu rõ, áp dụng những loại thiên kiến một cách phù hợp, linh hoạt vào sản phẩm thiết kế sẽ đơn giản hoá quá trình trải nghiệm nhưng vẫn đem lại hiệu quả cao.

Nguyên nhân sâu xa của thiên kiến nhận thức đến từ giới hạn não bộ chúng ta có thể xử lý lượng lớn thông tin, dữ liệu được tiếp nhận, để thực hiện toàn bộ một cách có lý trí và nhận thức rõ ràng, khách quan thì cần một thời gian dài và nỗ lực tinh thần lớn.

Để phản ứng kịp thời với thế giới xung quanh và một số trường hợp nhất định, não bộ chúng ta xây dựng một lối tắt tinh thần, giảm thiểu thời gian xử lý để đưa ra quyết định, hành động nhanh chóng.

Khái niệm này được gọi là Heuristics (tạm dịch là Phương pháp thực nghiệm) do Herbert A. Simon lần đầu giới thiệu vào những năm 50. Đây là quá trình chúng ta sử dụng lối tắt tinh thần để đưa ra phán đoán, quyết định giải quyết vấn đề đang gặp phải, nhưng kết quả lại thiếu đi sự chính xác.

Việc áp dụng heuristics dễ dàng đã làm chúng ta “ưu tiên” chúng trong vô thức, thay vì phải luôn luôn “cân đo đong đếm” mọi vấn đề vừa mất thời gian và công sức. Đây cũng chính là Hệ thống 1 (tức heuristics) và Hệ thống 2 (đòi hỏi suy nghĩ logic, khoa học) được chính Daniel Kahneman đề cập trong cuốn Thinking Fast and Slow (Tư duy Nhanh và Chậm) nổi tiếng.

Ngoài heuristics ra, thì cũng còn một số nguyên nhân khác như (cảm xúc, động lực bản thân, giới hạn xử lý thông tin, áp lực xã hội) cũng góp phần cho thiên kiến nhận thức tác động đến suy nghĩ và hành vi của chúng ta.

*** Lưu ý: Thiên kiến nhận thức hoàn toàn khác với Nguỵ biện logic (Logical fallacy) hay ngụy biện nhé! Thiên kiến nhận thức bắt nguồn từ quá trình xử lý lỗi thông tin từ các vấn đề liên quan đến trí nhớ, sự chú ý, thời gian,…, trong khi đó nguỵ biện là một lỗi lập luận mang tính cố ý của con người để dẫn đến những thông tin, sự thật sai lệch.