Hiểu kỹ hơn về Thiết kế (P1)

Bản thân mình tiếp xúc với Thiết kế cũng được một thời gian kha khá, phần lớn học hỏi được từ những tiền bối đi trước như Paul Rand, Dieter Rams, Don Norman, Jakob Nielsen,… đã dạy cho mình hiểu về Thiết kế thực sự là gì. Bài viết này nhằm nói lên suy nghĩ của bản thân kèm với những gì tích luỹ được sau một thời gian “ăn nằm” với Thiết kế.

April 20, 2024

· Updated January 04, 2025

13 min read

Design

Mọi vật dụng bạn đang sử dụng trong đời sống hàng ngày, từ những thứ nhỏ nhặt nhất như bông ngoáy tai, cuộn giấy vệ sinh, đôi tất,… đến những vật “bất ly thân” như xe máy, điện thoại, máy tính,… đều có một đặc điểm chung, bạn đoán ra được chứ? Đó là chúng đều được-thiết-kế.

Tại sao lại là “được thiết kế” mà không gọi là “được tạo ra” hay “được làm ra” như cách mà chúng ta thường nói khi đề cập đến mọi thứ xung quanh? Các cách gọi khác ở trên cũng không sai nhưng nó không chính xác. Ví dụ nhé, người nông dân trồng lúa, chăm bón sau một thời gian để thu hoạch để từ đó cho ra gạo, thì chúng ta có thể gọi: “Nhà cô chú A đang làm lúa” hay “Gạo được làm ra từ lúa” chẳng hạn, nhưng khó có thể nói là “Nhà cô chú A đang thiết kế ra lúa” hay “Gạo được thiết kế ra từ lúa”, đúng không? Đôi khi những cách gọi có phần qua loa như vậy về các sản phẩm, vật dụng được thiết kế lại khiến cho chúng ta đang có một cách hiểu sai về công việc của một nhà thiết kế (Designer). Bản thân mình khi mới tiếp xúc đến thuật ngữ “thiết kế” lần đầu tiên thì cũng chỉ nghĩ đây là công việc “làm đẹp cho đời”, có lẽ cái nhìn hẹp về chuyên ngành Thiết kế đồ hoạ đã làm mình quy chụp lên Thiết kế nói chung. Đó là một sai lầm lớn mà mình mất một thời gian dài để nhận ra.

Thậm chí mọi người cũng có thể là nhà thiết kế “bất đắc dĩ” một vài lần rồi đấy! Bạn có từng gấp một tờ giấy nhiều lần để có thể kê cao cái bàn đang bị chênh không? Bạn có từng muốn cắt cái quai của dép quai hậu để khỏi phải xỏ chân vất vả trong mỗi lần cởi ra mặc vào không? Bạn có từng cột chặt hai ngòi bút chì lại với nhau để chép bài nhanh hơn chưa? Những “sáng kiến” đó cũng là ý tưởng để tạo ra những chiếc bàn với các đế chân có thể điều chỉnh bằng cơ chế của ốc vít, những chiếc dép quai hậu cho phép bạn xoay phần quai lên phía trước để có thể mặc thoải mái như một chiếc dép cơ bản, thậm chí có thể tháo ra và lắp lại dễ dàng nữa. Đối với dạng ý tưởng như hai ngòi bút được cột chặt lại để tiện chép phạt thì nó chỉ dành cho một vài trường hợp đặc biệt, ở đây là chép phạt. Nhìn chung, những thứ chúng ta thiết kế (dù vô tình hay không) đều giúp cuộc sống của mình sẽ thuận tiện hơn, thoải mái hơn.

Cuộc sống ngày càng phát triển đa dạng, đa ngành nghề, lĩnh vực nên Thiết kế theo đó mà cũng được chia thành nhiều các ngành khác nhau nhưng cùng hướng đến việc cải thiện đời sống của con người. Một số ngành Thiết kế đặc trưng và phổ biến như:

Thiết kế Công nghiệp (Industrial Design), đây là ngành Thiết kế rất rộng lớn, các sản phẩm thuộc ngành này gần như có mặt xung quanh chúng ta. Chúng được sản xuất với số lượng cực lớn nhưng vẫn đảm bảo là phần lớn mọi người ở bất kỳ đâu đều có thể sử dụng được, điều này đòi hỏi những nhà thiết kế cần phải tính toán, thử nghiệm và nghiên cứu rất kỹ, cho dù đó là cái bàn chải đánh răng.

Thiết kế đồ hoạ (Graphic Design) - ngành Thiết kế được biết đến nhiều hơn, được chú ý chọn nhiều hơn so với một số ngành Thiết kế khác. Các sản phẩm được thiết kế không những đảm bảo được tính thẩm mỹ mà còn truyền tải được đến người xem những thông điệp ý nghĩa, đây là ngành có những lý thuyết liên quan đến thị giác và thẩm mỹ mang tính nền tảng, thậm chí đối với các ngành khác.

Thiết kế Thời trang (Fashion Design) và Thiết kế Kiến trúc (Architure Design) là hai ngành mình có ít hiểu biết nhất, tiếp cận đến hai khía cạnh rất cơ bản của con người: quần áo và nhà cửa. Nếu như Thiết kế Thời trang có phần hơi “bay bổng” đòi hỏi óc thẩm mỹ, khiếu hội hoạ, sự đổi mới và sáng tạo liên tục nhằm thể hiện những cá tính riêng biệt thì Thiết kế Kiến trúc lại quan tâm đến các khía cạnh cụ thể (sự chính xác về mặt kỹ thuật, các yếu tố ngoại cảnh, diện tích, nội thất, phong thuỷ…) để có một ngôi nhà có kiến trúc đẹp mắt, phù hợp với chủ nhân.

Thiết kế tương tác (Interaction Design) là ngành tập trung vào khía cạnh tương tác, cụ thể là giữa con người và sản phẩm (chủ yếu là website, phần mềm, app,…). Mục tiêu tối quan trọng của ngành này là cung cấp các sản phẩm giúp người dùng đạt được mục tiêu của họ theo cách hiệu quả nhất.

Thiết kế trải nghiệm (Experience Design) là ngành thiết kế sản phẩm cho dù là dạng vật lý cho đến dạng kỹ thuật số (có thể là dịch vụ, sự kiện, chương trình,…) đều hướng đến một trải nghiệm tốt đẹp đến con người, tức là phải làm họ vui vẻ và hài lòng trước/ trong/ sau khi tiếp xúc và sử dụng sản phẩm. Thiết kế trải nghiệm thường được biết đến với một tên gọi khác là Thiết kế trải nghiệm người dùng (User Experience Design - UX Design hay thông dụng hơn là UI/UX Design), ưu tiên đến các sản phẩm công nghệ như phần mềm, website, app..

Cá nhân mình quan sát thấy góc nhìn về hai chữ Thiết kế giữa Việt Nam và thế giới còn có phần chênh lệch nhiều. Một số cho rằng Thiết kế là phải đẹp (hẳn sẽ đả động đến Graphic Design), số khác lại quan tâm đến tính đúng-sai (logic), hay là việc một nhà thiết kế cần phải “bay”, “tự do”, “thoải mái” thì mới có thể tạo ra sản phẩm tốt được. Như phần mở đầu, những cách nhìn này không sai bởi lẽ những yếu tố thẩm mỹ, kỹ thuật và tinh thần của nhà thiết kế đều là những yếu tố quan trọng để tạo ra một sản phẩm tốt, nhưng nó vẫn chưa-hoàn-toàn-chính-xác.

Đầu tiên, hãy nói về cái đẹp, hay nói rộng hơn là nghệ thuật (art). Đây là một hiểu lầm điển hình, mình thấy thường sẽ bắt gặp ở một số bạn theo ngành Đồ hoạ, Thời trang và đôi khi là Kiến trúc. Một đặc điểm mà bản thân mình thấy sự khác biệt giữa Thiết kế và Nghệ thuật: Nghệ thuật hướng đến cái tôi - cái chất riêng của mỗi người nghệ sĩ, dù ở lĩnh vực nào đi nữa - nó mang lại nét riêng biệt, đột phá và mới mẻ, nhưng lại không tiếp cận được đại đa số mọi người, có người thích người lại không. Thiết kế lại quan tâm đến tính hiệu quả của sản phẩm với mọi người, tức là sản phẩm đó cần có sự nghiên cứu cẩn thận về cách họ đọc, cách họ phản ứng với mỗi màu sắc, cách trình bày nội dung khoa học, đảm bảo tính rõ ràng, dễ đọc, dễ hiểu, sau đó mới là ấn tượng riêng biệt thông qua sự sáng tạo.

Một hoạ sĩ tài năng sẽ có những nét đặc trưng riêng trong phong cách vẽ, khó trộn lẫn và nhầm lẫn (Picasso, Van Gogh,…) nhưng tác phẩm của họ thì cũng chỉ tiếp cận được một bộ phận những người quan tâm và am tường đến nghệ thuật hội hoạ. Còn một nhà thiết kế thương hiệu, cụ thể hơn là thiết kế logo chẳng hạn, họ vừa quan tâm đến yêu cầu của khách hàng về hình ảnh, tính cách mong muốn nhưng cũng vừa đảm bảo được logo đó khiến cho mọi người ai nhìn vào cũng hiểu ý nghĩa và thông điệp cơ bản nhất mà thương hiệu đó muốn truyền tải, đòi hỏi người đó phải quan tâm đến màu sắc, kiểu chữ, tỉ lệ, phong cách, các biến thể,… sau đó trung hoà thành các ý tưởng khác nhau, cuối cùng chắt lọc lại để tạo ra một logo chất lượng (đảm bảo tính thẩm mỹ, dễ hiểu, dễ nhìn…). Bản thân mình từng xuất phát từ Graphic Design, từng thấy các tình huống kiểu như “thiết kế logo giá rẻ”, “thiết kế logo trong 3 ngày”, “thiết kế cho anh cái logo với, mai dùng luôn nhé”,… cho thấy rằng vẫn còn một nhóm người ( có cả designer và khách hàng) đều đang “xem nhẹ” thiết kế và tầm quan trọng của nó.

Tiếp theo đến với tính đúng sai, tức là yếu tố kỹ thuật. Góc nhìn này thường liên quan đến các sản phẩm nhiều hơn, cụ thể là ngành UI/UX Design và Industrial Design. Các ngành khác thường thì các sản phẩm đều cho một tay designer thực hiện từ đầu đến cuối, hiếm có sự can thiệp của bên ngoài, trừ các đồng nghiệp trong một nhóm. Nhưng với đặc thù sản phẩm của UI/UX Design và Industrial Design, để một sản phẩm hoàn thiện thì cần đến yếu tố kỹ thuật. Đó chính là một chú kỹ sư lâu năm việc trong chế tạo máy, hay một anh lập trình viên full-stack đầy đủ kiến thức về khoa học máy tính,… Đối với họ, tính logic luôn được đặt lên trên hết, và điều này hoàn toàn đúng.

Thế nhưng cách hiểu và cách vận hành sản phẩm của họ và những người khác lại hoàn-toàn-khác-nhau. Trong cuốn sách The Design of Everyday Things, Don Norman - cha đẻ của thuật ngữ UX - đã nhận thấy tính cản trở lớn nhất để một sản phẩm có công năng cực tốt đến với mọi người chính là con người khó tương tác với chúng theo một cách thông thường. Tức là các kỹ sư (cách mình tạm gọi nhóm người thuộc bộ phận kỹ thuật) họ luôn nghĩ mọi người sẽ sử dụng sản phẩm như cách họ thường làm, chính cách nghĩ đã sai lầm từ đầu. Bạn có chắc chắn rằng mình biết rõ 100% người thân thiết nhất sẽ sử dụng một cái bếp từ như bạn không? Hay bạn nghĩ đứa bạn thân của bạn sử dụng điện thoại có cùng với cách mà bạn đang làm không? Hiển nhiên là không rồi! Thế nên nhà thiết kế đóng vai trò như một cầu nối để đưa một sản phẩm hiện đại, mới lạ đến với mọi người mà không làm họ bỡ ngỡ hay gặp khó khăn khi sử dụng sản phẩm.

Nhà thiết kế thực thụ sẽ quan tâm đến con người nhiều hơn, từ hành vi, thái độ, suy nghĩ, cảm nhận cho đến nhu cầu, khó khăn để cho ra những sản phẩm phù hợp với họ. Chẳng hạn như một cây kéo, bạn có đoán được có bao nhiêu loại kéo hiện nay để mọi người sử dụng không? Thợ cắt tóc họ cần cây kéo dài, nhẹ, gọn tay để có thể cắt tóc ở nhiều góc độ khác nhau, người trồng bonsai lại cần một cây kéo có cán to, chắc tay nhưng lưỡi lại rất nhỏ để cắt tỉa các cành không phù hợp, một thợ làm vườn lại cần một cây kéo đủ to, dài nhưng có thể cầm nắm lâu để cắt tỉa cây cảnh,… Vậy hiển nhiên designer sẽ là người phải đưa ra các thông tin, khuôn mẫu và đặc tính riêng biệt để các kỹ sư có thể sử dụng kiến thức khoa học tự nhiên của mình để làm cho sản phẩm có thể hoạt động hiệu quả. Điều này cũng đúng đổi với các sản phẩm công nghệ. Tuy nhiên, có thể sự hạn chế về thời gian và ngân sách nên đôi khi khía cạnh về nghiên cứu và thiết kế sản phẩm lại chưa được đầu tư đúng mức, thay vào đó khách hàng lại cần một cái gì đó có thể sử dụng và trực quan hơn, đây cũng chính là lý do mà các kỹ sư gần như là người quyết định tất cả.

Ralf Speth, người gắn bó với công nghiệp xe hơi cùng các tên tuổi lớn như BMW, Ford,… có một câu nói mình rất thích: “Nếu bạn nghĩ một thiết kế tốt là đắt đỏ, thì bạn nên nhìn vào chi phí của một thiết kế tồi” (If you think good design is expensive, you should look at the cost of bad design). Giá trị của một thiết kế tốt sẽ được tỉ lệ thuận với chi phí xứng đáng, thay vì bạn phải chịu đựng các hậu quả về thời gian và tài chính để khắc phục những sai sót mà một thiết kế tồi mang lại.

Cảm ơn mọi người đã đọc ^^!